Nieobecne dziedzictwa: Lotte Jacobi i Janina Gardzielewska na nowo odkryte
Wystawa rzuca światło na artystyczne dziedzictwo dwóch niezwykłych fotografek związanych z Toruniem: Lotte Jacobi (Johanny Alexandry Jacobi Reiss, ur. w 1896 roku w Toruniu, zm. w 1990 roku w Concord, New Hampshire) i Janiny Gardzielewskiej (z d. Czarneckiej, ur. w 1926 roku w Więcborku, zm. w 2012 roku w Toruniu).
Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że te dwie artystki różnią się od siebie diametralnie. Lotte Jacobi, niemiecka fotografka żydowskiego pochodzenia, pochodziła z rodziny malarzy i fotografów, obecnych w Toruniu co najmniej od końca XVIII wieku. Opuszczając miasto w wieku dwóch lat, zbudowała swoją karierę w Berlinie i Nowym Jorku, działając w kosmopolitycznych i awangardowych kręgach artystycznych. Z kolei Janina Gardzielewska, polska fotograficzka, zamieszkała w Toruniu jako mała dziewczynka w 1936 roku i na stałe związała swoją działalność artystyczną z tym miastem, tworząc sugestywne obrazy jego przestrzeni i mieszkańców. W jej przypadku fach fotograficzny również miał charakter pokoleniowej tradycji. Jacobi, zapamiętana jako jedna z ostatnich artystek związanych z pruskim Toruniem, zdobywała już uznanie w Berlinie, gdy Gardzielewska dopiero się urodziła, w zupełnie innym, międzywojennym świecie.
A jednak ich historie ujawniają zaskakujące podobieństwa. Obie eksplorowały podobne tematy, od fotografii teatralnej po portrety postaci kultury. Pomimo, że wywodziły się z rodzin o silnych tradycjach atelierowych, gdzie portretowano zgodnie ze ściśle ustaloną konwencją fotograficzną, obie wyzwoliły się z tych schematów, kierując swoje zainteresowania w stronę dynamicznie rozwijającej się fotografii artystycznej – na Zachodzie znanej jako fine art photography, a w Polsce jako fotografika. Głównym założeniem tego nurtu były poszukiwania artystyczne zmierzające do przekształcenia fotografii w sztukę abstrakcyjną, oderwaną od rzeczywistości. Ideę tę realizowały każda na swój sposób: Jacobi tworzyła fotogramy nazywane przez nią photogenics – abstrakcyjne obrazy bez użycia aparatu, a Gardzielewska eksperymentowała z wielkoformatowymi kolażami. Obie przekraczały granice tradycyjnej fotografii, wykazując się niezwykłą pomysłowością i przesuwając granice medium.
Każda z nich wspierała ponadto innych artystów: Jacobi współtworzyła dział fotografii w Currier Gallery of Art w New Hampshire, a Gardzielewska jako prezeska Toruńsko-Bydgoskiego Okręgu ZPAF założyła Małą Galerię Fotografiki w Toruniu. Obie były także zapalonymi podróżniczkami: Jacobi zwiedziła Stany Zjednoczone, Europę i Peru, a Gardzielewska podróżowała po Europie, docierając nawet do Meksyku. Co ciekawe, w 1962 roku, podczas swojej podróży po Europie, Jacobi odwiedziła Toruń – miasto, w którym przyszła na świat, choć nie wiadomo, czy fotografki miały okazję się spotkać. Na wystawie zaprezentowano po raz pierwszy, pozyskane z archiwum University of New Hampshire fotografie Jacobi ukazujące jej miasto narodzin.
Za życia obie osiągnęły międzynarodowe uznanie. Prace Jacobi były wystawiane w prestiżowych instytucjach, takich jak MoMA i ICP, podczas gdy Gardzielewska zdobyła renomę w licznych międzynarodowych konkursach fotograficznych, otrzymując prestiżowe tytuły FIAP. Mimo osiągnięć, każda z nich doświadczyła wykluczenia. Twórczość Jacobi pozostawała niezauważona w Toruniu ze względu na jej powiązania z pruską przeszłością miasta, podczas gdy Gardzielewska, choć za życia cieszyła się międzynarodowym uznaniem, została niemal zapomniana, a jej nazwisko jest nieobecne w podręcznikach historii sztuki. Wystawa ta nie tylko przywraca Gardzielewskiej należne miejsce w kanonie fotograficznym, ale również symbolicznie sprowadza Jacobi do jej rodzinnego miasta.
Kuratorka wystawy: dr Katarzyna Gębarowska
Koordynacja ze strony VPF: Martyna Kaczmarek
Projekt przestrzeni: Magdalena Moskwa
Produkcja: Wojciech Rumiński
Identyfikacja ze strony CSW: Natalia Cieślak
Skład tekstu: Remigiusz Boruszewski
Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu” w Toruniu
Czas trwania wystawy: 10.10–16.11.2025
Partnerzy wystawy: Centrum Sztuki Współczesnej w Toruniu, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Biblioteka Uniwersytecka UMK
